Para bitti, Gazprom'a geri döndü
![]()
Enerji fiyatlarının yüksek olduğu yıllarda akan parayı çarçur eden bir ülke daha, "hayatın gerçekleri" ile yüzleşmek zorunda kaldı... Yıllardır Devlet Başkanı Gurbangulu Berdimuhamedov'un "sıradışı" kararları ve uygulamaları ile vitrine çıkan Türkmenistan, şimdi ekonomik krizden çıkış arıyor. Rusya’nın devlet enerji devi Gazprom, 2016’da fiyat anlaşmazlığı yüzünden köprüleri attığı ve gaz alımını tamamen durdurduğu Türkmenistan ile istediği şartlarda yeniden anlaştı.
Rusya’yla köprüleri atan, Çin’e döşenen boru hattıyla 2009'da yüzünü doğuya dönen Aşkabat, artan ekonomik sorunlarını hafifletip nakit ihtiyacını karşılayabilmek için Gazprom’a “kısa süreli kontratlarla” gaz satmaya razı oldu. Bazı yabancı şirketlerin yüz milyonlarca dolarlık alacakları yüzünden Türkmen hükümetini dava ettikleri bildiriliyor.
Türkmenistan’ın devlet doğal gaz üreticisi Türkmengaz'dan Rusya’ya gaz sevkiyatına 15 Nisan’dan itibaren yeniden başladı. İki şirket 2003 yılında 25 yıllık bir sevkiyat anlaşması imzalamış, ancak 2016'da Gazprom bu işbirliğine ara verme kararı almıştı. Gazprom ve Türkmengaz, 2015'ten itibaren fiyat nedeniyle anlaşmazlığa düşmüştü. Gazın kendilerinden ucuza alınıp Avrupa’ya pahalıya satıldığını, Gazprom’un kendilerinden çok kazandığını savunan Aşkabat yönetimi, 2009’da inşa edilen boru hattıyla gazın neredeyse tamamını Çin’e satmaya başlamıştı.
Gazprom Başkanı Aleksey Miller Mart sonunda bir açıklama yaparak Türkmengaz'la yeniden işbirliği yapacaklarını duyurmuştu. Miller açıklamada konunun taraflar arasında Türkmenistan Başkanı Gurbangulu Berdımuhamedov'un da katılımıyla görüşüldüğünü söylemişti.
"AŞKABAT İÇİN KAÇINILMAZ DURUM..."
Analistler, Türkmenistan’ın gittikçe derinleşen bir ekonomik kriz yaşadığını, Gazprom'a “daha esnek fiyattan da olsa” gaz satmanın kaçınılmaz hale geldiğini vurguluyor.
Bazı büyük yabancı şirketlerin, projelerden kaynaklanan alacaklarını tahsil edemedikleri için Türkmen hükümetini dava etmeye başladıkları bildiriliyor. Reuters ajansı, "Dava açanlar arasınd Belarus, Almanya, Türkiye ve Rusya'dan şirketler var" diye duyurdu. Ülkeden milli para manatın resmi kuru ile "karaborsa" fiyatı arasında beş kat fark olduştuğu bildiriliyor.
2015'e kadar yüksek enerji fiyatları sayesinde halkın çoğunluğu değilse de lüks arabalara ve hayata düşkünlüğü ile bilinen Başkan Gurbanguli Berdımuhammedov ve çevresinin "refah" içinde yaşadığı 6 milyon nüfuslu Türkmenistan'da, fiyatların düşmesiyle birlikte kaymaklar kurudu, borçlar katlanmaya başladı. İyi günlerde başlanan fabriklar, otoyollar dahil "mega projeler"de ödemeleri aksayınca yabancı şirketler dava açmaya başladı.
Reuters, resmi kurda 3.5 manat olan doların, karaborsada 18.6 manattan alıcı bulduğunu duyurdu. Gazprom ile yapılan anlaşmanın küçük ölçekte ve kısa vadeli olmasına rağmen, Türkmenistan'ın acil ihtiyaç duyduğu nakit sorununa bir ölçüde katlı sağlayacağı vurguylanıyor.
Belarus'un dünya devleri arasında bulunan devlet gübre şirketi Belgorkhimprom, Türkmenistan'da inşa ettiği fabrika için ödenmesi gereken 150 milyon doları tahsil edebilmek için mahkemeye gitm ekararı aldı. Aşkabat yönetimi de kontrat şartları ihlal edildiği gerekçesiyle Stockholm Uuslararası Tahkim Mahkemesi'ne başvurdu.
Alman inşaat şirketi Unionmatex de 32 milyon euro alacağı ödenmediği için iflas ettiği gerekçesiyle dava açtı. Aynı nedenle iflas eden şirketler arasında Türkiye'den SECE İnsaat ve Ticaret A.Ş de gösterildi.
Diğer yandan 2017'de pazardan çıkarılan Rus GSM şirketi MTS, Türkmen hükümetiyle devam eden hukuki anlaşmazlıktan kaybının 1.5 milyar dolar olduğunu savunuyor.
"TATLI HAYAT"IN SONU...
Türkmenistan'daki kriz geçen yıl sonundan yeni önlemleri gündeme getirmişti. Devlet Başkanı Gurbangulu Berdimuhamedov'un imzaladığı kararname ile ülkede on yıllardır vatandaşlara bedava sağlanan gaz, su, elektrik ve tuz tedarikine son verilmişti. Berdimuhamedov'un kararı ile halka bedava verilen gaz, elektrik, su ve tuz gibi kalemler 1 Ocak tarihi itibariyle ücretlendirilmeye başlandı.
İlk olarak 1992 yılında dönemin Devlet Başkanı Saparmurat Niyazov tarafından ücretsiz hale getirilen gaz, elektrik ve su uygulaması 2003 yılında yeni bir kararname ile 2030 yılına kadar uzatılmıştı.
Ancak Türkmenistan toplumunun ve ekonomik şartların değiştiğini söyleyen Türkmen başı Berdimuhamedov daha önce getirilen kararnameleri geçersiz kılarak, söz konusu kalemler için makul bir ücretlendirme yapılmasına karar vermişti.
Saparmurat Niyazov'un 2006 yılında ölümünden sonra başa geçen Berdimuhamedov temel giderler için ödenen devlet sübvansiyonlarını yavaş yavaş azaltarak, bedava hizmetler için de sınırlama getirmişti.
Berdimuhamedov'un iktidarda olduğu süre içerisinde petrol fiyatları önemli oranda artarken un ve et kalemleri için verilen yardımlar da azaltıldı. Kişi başına sağlanan 35 kWh'lik bedava elektrik 2013 yılında 25 kWh'a indirilmişti.
Türkmenistan'da çalışan bir kişinin ortalama maaşının 45-50 dolar civarında olduğunu belirten Muhammed Muhammedov adlı bir Türkmen çalışan, mevcut kararla bundan sonra hayat koşullarının daha da zor olacağını dile getirdi. Euronews Türkçe'ye konuşan Muhammedov, ülkede işsizliğin zaten yüksek olduğunu belirterek, "Herkes bir çıkış yolu arıyor." dedi.
"KARLILIĞI DÜŞÜK..."
Konuyu inceleyen Kommersant gazetesi, Avrupa’da şu an spot piyasada doğalgazın bin m3 fiyatının 185-190 dolara indiğini, Türkmen gazının adece sevkiyatının maliyetinin 100 doları bulduğunu, ortada “karlılığı yüksek bir alışveriş olmayacağını” vurguladı.
Gazprom temmuz ayına kadar 1,1 milyar m3 gaz almayı planlıyor. İlişkiler bozulmadan ve Aşkabat gazını Çin’e satmaya başlamadan önce Gazprom Türkmenistan’dan örneğin 2009’da yılda 10 milyar m3 gaz alıyordu.
2015 ortalarında Rus doğalgaz devi Gazprom ile Türkmenistan arasındaki doğalgaz krizi şiddetlenmiş, Aşkabat, Gazprom’u, aldığı Türkmen gazının parasını ödememekle suçlamıştı.
Kommersant gazetesi, Türkmenistan Petrol ve Doğalgaz Bakanlığı’nın resmi internet sitesinde yer alan açıklamaya atfen, “Gazprom, 2015 yılının başından bu yana satın aldığı Türkmen doğalgazından doğan borcunu Türkmengaz şirketine ödemiyor” denmiş, Rusya’nın, “ekonomik kriz ve Batı’nın uyguladığı yaptırımlar nedeniyle alım gücünün düştüğü” belirtilmişti.
Mart 2016’da Rus Gazprom, Türkmenistan'ın doğal gaz ve petrol şirketi Turkmengaz ile petrol anlaşmasını feshettiğini açıklamıştı. Gazprom, Turkmengaz şirketini anlaşmayı bozmak amacıyla yeni şartlar ortaya çıkarmakla suçlamıştı.
Toplam 26.2 trilyon metreküp ispat edilen doğalgaz rezervleriyle dünyadaki ispat edilen doğalgaz kaynaklarının yüzde 11,7'sini elinde bulunduran Türkmenistan, 2020 yılına kadar enerji sektörüne 60 milyar dolarlık yatırım yapmayı hedeflerken, böylece 2030 yılında ülkedeki doğalgaz üretimini 250 milyar metreküpe, yurtdışına ihraç ettiği miktarı ise 2015 yılında 125 milyar metreküpe, 2030 yılında ise 200 milyar metreküpe çıkarmayı amaçlıyor.
DÜNYANIN 4. BÜYÜK REZERVİ
Doğalgaz rezervi bakımından dünyada Rusya, İran ve Katar'dan sonra dördüncü sırada bulunan ve günümüzde yıllık ortalama 65 milyar metreküp doğalgaz üretme kapasitesine sahip.
İlk Türkmen doğalgazını Aralık 2009'dan itibaren almaya başlayan Çin, kısa zamanda Türkmenistan'da üretilen doğalgazın en büyük alıcısı durumuna gelirken, böylece giderek artan enerji ihtiyaçlarını başta Türkmenistan olmak üzere Orta Asya ülkelerinden karşılamaya başladı.
Aralık 2009'da ilk şebekesi faaliyete açılan ve Türkmenistan'dan başlayarak Özbekistan, Kazakistan üzerinden Çin'e kadar uzanan Türkmenistan-Çin doğalgaz boru hattının toplam uzunluğu 7 bin kilometreyi oluştururken, bunun 185 kilometresi Türkmenistan, 530 kilometresi Özbekistan, bin 304 kilometresi Kazakistan ve kalan 5 bin kilometresi ise Çin topraklarından geçiyor. Halen üçüncü şebeke inşaatının devam ettiği Orta Asya-Çin doğalgaz boru hattının toplam tutarının 20 milyar doları bulması öngörülüyor.
2008'de Çin ile Türkmenistan arasında, 30 yıl boyunca Çin'e yılda 40 milyar metreküp Türkmen doğalgazının satılmasıyla ilgili anlaşma imzalanırken, daha sonra iki ülke arasında, Çin'e satılacak Türkmen doğalgazının yıllık miktarının 65 milyar metreküpe ulaştırılması konusunda mutabakat sağlandı.
AA’nın derlediği bilgilere göre, bu çerçevede, 2008 yılında inşaatına başlatılan Orta Asya-Çin doğalgaz boru hattının ilk şebekesi Aralık 2009'de, ikinci şebekesi ise Aralık 2010'da faaliyete açılırken, bu boru hattı üzerinden 2010 yılında 3,5 milyar metreküp, 2011 yılında 13 milyar metreküp Türkmen doğalgazı ihraç edildi.
Çin, taraflar arasında sağlanan mutabakat çerçevesinde, 2012 yılında 22 milyar metreküp, 2013 yılında 33 milyar, 2014 yılında 37 milyar ve 2015 yılından itibaren ise yılda 65 milyar metreküpe kadar Türkmen doğal gazını satın almayı planlıyordu.
BİR LİDER: BERDİMUHAMMEDOV
BBC, Türkmen liderin portresini geçen yıl kaleme almıştı:
"Bir ülkenin otokakratik eğilimleriyle eleştirilen lideri, imajını nasıl değiştirebilir? Türkmenistan Cumhurbaşkanı Gurbangulu Berdimuhammedov için yanıt basit: Bisiklete binerken aynı anda basketbol oynadığın görüntüleri devlet televizyonunda yayınlat.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne (HRW) göre Berdimuhammedov "dünyanın en baskıcı ülkelerinden birini" yönetiyor.
Gücünü tüm dünyaya haykırmak için farklı silahlarla poz verdiği görüntüleri devlet televizyonuna yansıyan Türkmenistan Cumhurbaşkanı, Arnold Schwarzenegger'in oynadığı ünlü film serisinden esinlenerek kendisine "Türkmenatör" adını takmıştı.
Çarşamba günü Facebook'tan paylaştığı videoda Berdimuhammedov kamuoyundaki imajını yumuşatmak adına yeni bir taktik kullandı. Bir spor salonunda çekilen görüntülerde 60 yaşındaki Berdimuhammedov'un bisiklete binerken bir yandan da elindeki topuyla basket atmaya çalıştığı görülüyor.
Ülkenin üst düzey güvenlik yetkilileri de, videoda önemli rol oynuyor. Türkmen lideri taklit eden yetkililer, bisiklet üstünde olmadan basket atıyor ancak top yine de potadan geçemiyor.
Berdimuhammedov kimdir?
Berdimuhammedov 2007 yılından beri Türkmenistan'ın lideri. Koltuğunu devraldığı Saparmirat Niyazov, liderliği döneminde kendi altın heykelini diktirerek halkın önünde kült bir figür olmayı amaçlamıştı.
2015 yılında Berdimuhammedov da kendi altın heykelini yaptırdı.
Şu ana kadar DJ'lik yaparken, askeri araçları sürerken, savaş uçaklarını kullanırken ve gitar çalıp şarkı söylerken televizyon ekranlarında görüldü.
2013'te bir at yarışını kazandıktan hemen sonra ise, atından düştü. Korumaları halkın arasına dalıp düşme anını görüntüleyen biri var mı diye bakındı ancak bulamadı.
Görüntüler yine de ortaya çıktı.
Şubat ayında üçüncü dönemi başlayan Berdimuhammedov, 2016'da geçirilen yeni anayasa tasarısı sayesinde yaşamının sonuna kadar cumhurbaşkanı kalabilir.
Türkmen hükümeti, liderin imajını yönetebilmek için medya ve internet erişimi üzerinde sıkı kontrol sağlıyor."
TÜRKMEN GAZ KRİZİNİN KRONOLOJİSİ
Enerji uzmanı Burak Çalışkan’ın geçen yıl başında yayımladığı bir raporda, "Rusya, İran ve Katar’ın ardından kanıtlanmış doğalgaz rezervleri bakımından dünyada dördüncü sırada yer alan Türkmenistan, bu rezerv zenginliğine rağmen dünya doğalgaz üretiminde ilk on ülke arasına dahi girememektedir. Ancak bundan daha da önemli sorunu, ürettiği doğalgazın dağıtımı konusunda yaşamaktadır” vurgusu yapılmıştı.
Raporda özetle şu veri ve analizlere yer veriliyor:
"Rusya, uzun yıllar Türkmen doğalgazının en önemli alıcısı konumunda olmuştur. Özellikle 10 Nisan 2003 tarihinde Rusya ve Türkmenistan arasında imzalanan doğalgaz anlaşması ile 25 yıllık bir süre içerisinde her yıl 70 ila 80 milyar metreküp Türkmen gazının Rusya’ya sevk edilmesi planlanmıştır. Nitekim 2009 yılına kadar Türkmenistan, Rusya’ya her sene 40 ila 50 milyar metreküp arasında doğalgaz ihraç etmiş ve bu gaz, Rusya’nın devlet şirketi olan Gazprom aracılığıyla Ukrayna ve Avrupa’ya da ulaştırılmıştır.
Ancak iki ülke arasındaki anlaşmaya rağmen bu süreç içerisinde Gazprom ve Türkmenistan arasında birçok sorun ortaya çıkmış ve bu sorunların en başında da fiyat konusu yer almıştır. Gazprom’un doğalgaz piyasasının çok altında ödeme yapmasından rahatsızlık duyan Türkmenistan, belli aralıklarla bu konuyu gündeme getirmiştir. 2009 yılında ise Rusya’ya gaz sevk edilen Türkmen-Özbek sınırı yakınlarındaki bir boru hattında patlama meydana gelmiş ve bir yıl boyunca Rusya’ya doğalgaz akışı sağlanamamıştır. Türkmenistan patlamadan Gazprom’u sorumlu tutarken aynı yıl içerisinde Türkmenistan ve Çin arasında gerçekleştirilen doğalgaz projesinin Rusya’yı oldukça rahatsız ettiği söylentileri ortaya çıkmıştır. 2010 yılında Rusya’ya doğalgaz sevkiyatı tekrar başlasa da Gazprom alım miktarının 11 milyar metreküpe indirildiğini açıklamıştır.
2015 yılından itibaren ise Gazprom, Türkmenistan’dan doğalgaz alımını 4 milyar metreküpe kadar düşürmüştür. Bu düşüşe rağmen 2015 yılının son aylarında Türkmenistan Petrol ve Doğalgaz Bakanlığı, Gazprom’un 2015 yılının başından itibaren aldığı doğalgazın ödemesini yapmadığını belirtmiştir. Ukrayna krizinden dolayı Batı’nın uyguladığı yaptırımlardan Rusya’nın etkilendiğini ve alım gücünün düştüğünü belirten Türkmenistan, Gazprom’dan 400 milyon dolar alacağı bulunduğunu açıklamıştır. 2016 yılına gelindiğinde ise, Gazprom artık Türkmen doğalgazını almayacağını duyurmuştur. Karara doğalgaz piyasasındaki durum ve Gazprom şirketinin ekonomik problemleri gerekçe gösterilmiştir.
Türkmenistan ve Rusya arasında yaşanan bu doğalgaz krizinde Çin ve Türkmenistan arasındaki doğalgaz projelerinin de önemli etkisi olmuştur. Türkmenistan’ın Rusya’ya bağımlılığını azaltma düşüncesi ve Çin’in artan doğalgaz ihtiyacı, 2009 yılında Türkmenistan-Çin doğalgaz boru hattının açılmasını sağlamıştır. Pekin’e her yıl 65 milyar metreküp gaz ulaştırmayı hedefleyen proje, yaklaşık 7.000 kilometre uzunluğa sahiptir. 2009 yılından günümüze kadar Türkmenistan’dan Çin’e sevk edilen doğalgaz miktarı sürekli artış göstermiştir. 185 kilometresi Türkmenistan, 529 kilometresi Özbekistan, 1.300 kilometresi Kazakistan ve yaklaşık 5.000 kilometresi de Çin sınırları içerisinde yer alan hat, Avrasya’daki enerji dağıtımında tekel olmayı amaçlayan Rusya’yı saf dışı bırakmıştır.
Çin’in bu hamlesinden çok daha önce Türkiye, 1999 yılında Türkmenistan ile bir doğalgaz anlaşması imzalamıştır. 30 yıllık zaman dilimini kapsayan anlaşmaya göre her yıl 16 milyar metreküp doğalgazın Türkiye üzerinden Avrupa’ya ulaştırılması planlanmıştır. Hazar Denizi’nin altından geçecek boru hatlarıyla Türkmenistan’dan Azerbaycan’a ve oradan da Türkiye ve Avrupa’ya ulaştırılması planlanan doğalgaz projesi, Hazar Denizi’nin statüsüne dair anlaşmazlıklar ve Rusya ile İran’ın hamleleri üzerine hayata geçirilememiştir.
1997 yılında açılan Türkmenistan-İran doğalgaz boru hattı ile her sene 12 milyar metreküp doğalgaz İran’a ulaştırılmıştır. Ancak 1 Ocak 2017 tarihinde Türkmenistan, 1,8 milyar dolarlık doğalgaz borcundan dolayı İran’a gaz sevkiyatını durdurma kararı almıştır. İran, doğalgaz anlaşmasını tek taraflı fesheden Türkmenistan’ı mahkeme yolu ile tazminata mahkûm edeceğini açıklasa da ödenmeyen borçlar Türkmenistan’ı haklı göstermektedir.
Rusya ve İran ile yaşanan krizin yanında son yıllarda enerji fiyatlarındaki düşüş de Türkmenistan’ı ekonomik krizin eşiğine getirmiştir. 7 Haziran 2017’de Türkmenistan Cumhurbaşkanı Gurbanguli Berdimuhammedov’un kararıyla 1991 yılından itibaren halkın bedava kullandığı su, doğalgaz ve elektrik gibi hizmetlerin ücretlendirileceği açıklanmıştır. Türkmenistan’ın bağımsızlıktan sonra Orta Asya’nın Kuveyt veya Katar’ı olacağı, bir lüks merkezine dönüşeceği tahmin edilirken ülkenin bu noktaya gelmesi, kötü yönetime bağlanmaktadır. 1990’ların aksine bugünlerde Türkmenistan, petrol zengini Venezuela’nın Orta Asya’daki kopyası olarak lanse edilmektedir. Ülke ekonomisinin %90 oranında enerji kaynaklarına bağlı olması Türkmenistan’ı krizin eşiğine getiren en önemli sebeplerden biri olarak gösterilmektedir.
Rusya ve İran ile yaşanan anlaşmazlıklar ve Çin’in tek alıcı olarak kalması durumunda yaşanabilecek bağımlılıktan duyulan endişeler, Türkmenistan’ı yeni arayışlara yönlendirmiştir. Bu çerçevede daha önce de gündeme gelen Afganistan ve Pakistan’dan geçerek Hindistan’a ulaştırılması planlanan boru hattının (TAPI) inşası için çalışmalar hızlandırılmıştır. Ancak özellikle Afganistan’daki istikrarsızlık projenin tamamlanmasının önünde önemli bir engel olarak durmaktadır.
Bu projenin yanında daha önce de planlanan ancak gerçekleştirilemeyen Trans Hazar Doğalgaz Boru Hattı (Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Doğalgaz Boru Hattı Projesi) projesi tekrar gündeme gelmiştir. Özellikle 2014’te yaşanan Ukrayna krizi sırasında Avrupa’nın Rusya’ya olan enerji bağımlılığı açıkça görülmüş ve yeni alternatifler üzerinde çalışmalar başlatılmıştır. Bu noktada Türkmen doğalgazının Avrupa’ya ulaştırılması ile hem Türkiye’nin hem Avrupa’nın Rus doğalgazına bağımlılığı azalacak hem de Türkmenistan ekonomik anlamda rahatlayacaktır. Ancak orta vadede gerçekleştirilebilecek bu proje için tarafların kararlı ve ısrarlı olması gerekmektedir."
18.4.2019
Реклама